نقش دانشگاه در تربیت کارآفرین

مقدمه

موتور محرکه جوامع، دانشگاه‌ها می‌باشند. امروزه دولت‌مردان و سیاست‌گذاران با تکیه بر دانشگاه‌ها به توسعه در ابعاد گوناگون دست یافته اند. توسعه محلی، منطقه‌ای و جهانی دغدغه همه حکومت‌ها است. جهت دستیابی به چنین توسعه‌ای توجه به کارآفرینی و آموزش آن از اهم موضوعات می‌باشد. دانشگاه‌ها با برنامه‌ریزی و داشتن چشم‌انداز مناسب می‌توانند نقش مهمی در تربیت کارآفرینان ایفا کنند. تجارب کشورهای موفق در این زمینه نشان می‌دهد که می‌توان افراد را تحت آموزش‌های خاص قرار داد و در این میان دانشگاه به عنوان مهم‌ترین رکن شناخته شده است و به عنوان مهم‌ترین مرکز تولید دانش و تأمین کننده نیاز نیروی انسانی به شمار می‌آید. از سوی دیگر، دانشگاه‌ها دستخوش تأثیرات جهانی سازی، انفجار دانش، گسترش شبکه‌های ارتباطی و اطلاعاتی قرار گرفته‌اند. جهت مقابله با این تغییرات شگرف، جامعه نیازمند حرکت به سوی کارآفرینی و تربیت افراد کارآفرین است. موفقیت آینده دانشگاه‌ها به توان پاسخ‌گویی آنها در مقابل تغییر و تحولات وابسته است. دانشگاه‌ها برای حفظ موقعیت خود در تولید علم، ناگزیر از پذیرش مفهوم کارآفرینی می‌باشند.
چالش‌ها و بحران‌های زیادی از جمله بحران کمی، کیفی، مالی و ... نظام آموزش عالی را تحت فشار قرار داده است.
اندیشمندان آموزش عالی بر این باورند که دانشگاه‌ها از طریق توجه جدی به مفهوم کارآفرینی می‌توانند تا حدود زیادی به چالش‌ها و فشارهای قوی پاسخی مناسب و شایسته دهند (تقی پور ظهیر، 1385).
دانشگاه می‌تواند در تربیت افراد کارآفرین نقش مهمی ایفا کند (Shane, 2004) و همگام با تغییرات زمان به پیش رود.
بنابراین توجه به مفهوم کارآفرینی و کارآفرین از جمله مباحث مورد توجه اندیشمندان جهان می‌باشد.

1- اهمیت کارآفرینی

آموزش کارآفرینی به یکی از مهم‌ترین برنامه‌های دانشگاه‌های دنیا تبدیل شده و
فعالیت‌هایی در این راستا پیش‌بینی شده است. از جمله اهداف آموزشی در این زمینه، مناسب بودن محتوای دوره‌های آموزش، کارآفرینانه بودن شیوه‌های تدریس، ایجاد و گسترش مفهوم و فرهنگ کارآفرینی در محیط دانشگاه، ایجاد تحرک برای توسعه اقتصادی، ترغیب دانشگاه‌ها به برگزاری دوره‌ها و کارگاه‌های آموزش کارآفرینی، گسترش تحقیقات در خصوص کارآفرینی و کارآفرینان، حمایت‌های اطلاعاتی، مشاوره‌ای و مالی لازم جهت راه‌اندازی فعالیت‌های کارآفرینانه توسط دانشجویان و دانش آموختگان، اثربخش بودن دوره‌های کارآفرینی و تطبیق و هماهنگی دوره‌های آموزشی و موارد یاد شده با یکدیگر به منظور تربیت دانشجویان و دانش آموختگان کارآفرین اشاره کرد (حیدری عبدی، 1383).
کارکرد نظام آموزش عالی تحت تأثیر سه عامل قرار دارد که عبارتند از:
الف) تغییرات (اقتصادی – اجتماعی)؛
ب) تغییرات فناوری (تکنولوژیکی)؛
ج) حرکت به سوی جهانی شدن.
نظام‌های آموزش عالی باید جواب‌گوی نیازهای جاری و آینده جامعه باشند؛ از این رو به نظر می‌رسد هدف نهایی نظام آموزش عالی آماده سازی افراد برای رفتار معقول در اجتماع می‌باشد (Clark, 1998).
دانشگاه با تربیت افراد کارآفرین نقش بسزایی در اقتصاد، تکنولوژی، نوآوری و فناوری کردن نتایج تحقیقات بر عهده دارد (کیوروو (2)، 2007، شانی (3)، 2004).
امروزه کارآفرینی از اهمیت ویژه‌ای برخودار است (پیتاوی (4)، 2007، هالت (5) و دیگران، 2007) دولت‌مردان و سیاست‌گذاران با شناخت این مهم به سرمایه‌گذاری و در اولویت قرار دادن برنامه‌های کارآفرینی روی آورده‌اند.
در ایران نیز اقدامات مفیدی در این زمینه صورت گرفته است. از جمله اجرای طرح کاراد (6) که جزء موفق‌ترین برنامه‌های کارآفرینی در ایران بوده ا ست.
‏

2- اهداف کارآفرینی

کارآفرینی در دنیا اهداف متفاوت دارد بر اساس آئین نامه کاراد (1381)، اهداف طرح توسعه کارآفرین در دانشگاه‌های ایران که به منظور ترویج، پژوهش و آموزش و پرورش کارآفرینان صورت می‌گیرد بدین گونه می‌باشد:
•ترویج، ترغیب و ارتقای روحیه و فرهنگ کارآفرینی و تلاش در جامعه دانشگاهی.
•ترغیب و جذب جامعه دانشگاهی به آموزش دوره‌های کارآفرینی.
•گسترش تحقیقات تفصیلی در خصوص کارآفرینان طرح‌های کارآفرینی، محیط و فضای کارآفرینان و سایر زمینه‌های مرتبط با توجه به شرایط و مقتضیات ایران.
•آگاه‌سازی جامعه دانشگاهی در مورد کارآفرینی کارآفرینان و نقش آنها در رونق اقتصادی و ایجاد اشتغال و رفاه.
•اهداف فوق در صورت تحقق می‌تواند نقش مؤثر کارآفرینی را در ابعاد اقتصادی، سیاسی، فرهگنی، علمی و اجتماعی مشخص کند.
امروزه دانشگاه‌ها از جمله مؤثرترین سازمان‌های اثرگذار بر جوامع شناخته شده‌اند و برای موفقیت در زمینه کارآفرینی نیز باید به نقش دانشگاه‌ها در تربیت کارآفرین و نیز برنامه‌های کارآفرینی توجه کرد.

3- تعریف کارآفرین

کارآفرین شخصی است که علاوه بر داشتن علم در یک حوزه تخصصی، قدرت ابتکار، خلاقیت و خطرپذیری دارد و می‌تواند با استفاده از امکانات، فرصت‌ها و توانمندی‌ها، اشتغال مولد و درآمدزا ایجاد کند.
ژوزف شومپیتر (7) (1951) بیان می‌کند کارآفرین کسی است که پدیده نوینی را در اندیشه خود می‌آفریند و بر رقبا پیشی می‌گیرد. کارآفرین را می‌توان نیروی محرکه اصلی در توسعه اقتصادی و نقش وی را نوآوری یا ایجاد ترکیب‌های تازه از مواد دانست. نوآوری ملاک کارآفرینی است (احمد پورداریانی، 1379).
بنابراین افراد کارآفرین دارای ویژگی‌های زیر می‌باشند:
ریسک معتدل، مسئولیت‌پذیر، اعتماد به نفس، بدذنبال بازتاب عملکرد، هدف‌گرا، مبارزه طلب، خلاق، نوآور، استقلال مشخص، تمایل به خلق ثروت، تلاش‌گر، فرصت شناسی، توان تصمیم‌گیری، قدرت برنامه‌ریزی و پیش‌بینی آینده، تیز فهمی، مثبت اندیشی، قاطعیت در کار، تجارب کاری متنوع، انگیزه پیشرفت در حد بالا و تحمل شکست با آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌ها می‌توان افرادی تربیت کرد که به عنوان کارآفرینان موفق بر اقتصاد، تکنولوژی و سیاست تأثیر گذار باشند.

4-طرح توسعه کارآفرینی در دانشگاه‌های کشور (کاراد)

وزارت علوم، تحقیقات و فناوری مسئولیت اجرایی طرح توسعه کارآفرینی در دانشگاه‌ها کشور – که به اختصار «کاراد» نامیده می‌شود – را به سازمان سنجش آموزش کشور واگذار کرده است. این سازمان نیز از اواخر سال 1379 نسبت به سازمان دهی آموزش کارآفرینی دردانشگاه‌های مجری طرح اقدام کرده است (مقیمی، 1381). بر اساس برنامه پنج ساله سوم توسعه، بر کارآفرینی و کارآمدی دانشجویان و دانش آموختگان از طریق تحول در برنامه‌ها و شیوه‌های آموزش تأکید شده است. بدنبال آن در برنامه چهارم توسعه نیز بر کارآفرینی تأکید شده همچنین در کمیته برنامه‌ریزی برنامه پنجم توسعه نیز تمهیداتی در مورد کارآفرینی پیش‌بینی شده است. دانشگاه‌های مختلف کشور به تدریج شروع به انجام اقدامات لازم در زمینه اجرای طرح توسعه کارآفرینی نموده‌اند. این فعالیت‌ها بیشتر در زمینه‌های آموزشی، پژوهشی و خدماتی خلاصه می‌شوند. آموزش کارآفرینی در دانشگاه‌ها معمولاً دوره‌های پایه، عمومی و اختصاصی داشته و در دانشکده‌های مختلف با توجه به نوع دانشکده محتویات متفاوت دارند. امروزه آموزش کارآفرینی به تدریج جای خود را در دروس و رشته‌های مختلف دانشگاهی باز کرده است؛ چرا که در این دوره‌ها ویژگی‌ها و اقدامات لازم برای رشد، بقا و کارآفرین کردن سازمان‌ها، شرکت‌ها و ادارات کوچک و بزرگ در نظر گرفته شده است. فعالیت‌های آموزشی در دانشگاه‌ها با برگزاری دوره‌های آموزش کارآفرینی شروع شده است. دانشگاه‌های مجری این طرح در زمینه‌های پژوهشی نیز مبادرت به تهیه و اجرای طرح‌های پژوهشی مختلف مرتبط با کارآفرینی نموده‌اند. به منظور اجرای برنامه‌های آموزشی، پژوهشی و اشاعه فرهنگ کارآفرینی در دانشگاه‌های کشور، کمیته‌ها و مراکز کارآفرینی در دانشگاه‌های مجری طرح ایجاد می‌شوند. کمیته کارآفرینی واحد سازمانی طرح کاراد است که در هر دانشگاه برای انجام امور تحقیقات، ترویج و آموزش کارآفرینی تشکیل می‌شود (حیدری عبدی، پیشین). با حمایت همه جانبه از طرح کاراد می‌توان امیدوار بود در زمینه کارآفرینی اقدامات مهم و قابل توجهی به عمل آید.
دانشگاه‌های موفق دنیا در برنامه‌های مهم خود کارآفرینی را نیز مد نظر قرار می‌دهند. فعالیت کارآفرینی انواع دانشگاه‌های دنیا در جدول 1 نشان داده شده است.
جدول 1- فعالیت کارآفرینی انواع دانشگاه‌های دنیا (تقی پور ظهیر، 85)

دانشگاه	فعالیت
دانشگاه‌ویرجینیای‌غربی (8)	کارآفرینی را به عنوان فرایندی برنامه‌ریزی شده و جامع که در بر گیرنده ابعاد فرهنگی، ساختاری و مدیریتی است. توسعه فرآیندهای کارآفرینی در تماس ابعاد آموزشی، پژوهشی و مدیریتی
دانشگاه / مارکوئیت	ارائه رشته‌ها و دوره‌های آموزشی کارآفرینی تأسیس مراکز پژوهشی، توسعه ارتباط با صنعت بیش از 700 برنامه کارآفرینی تأسیس مرکز کارآفرینی کهلر (9)
دانشگاه‌کارآفرین‌سوئین برن (10)	- طرح توسعه کارآفرین، تحکیم فرهنگ و ارزش‌های کارآفرینی - تدوین مدل و فرایندهای عملیاتی کارآفرین - حمایت مالی از طرح‌های خلاقانه و کارآفرینانه - برقراری ارتباط مستمر با نهادهای تجاری – اقتصادی - ارزیابی و بازخورد مستمر فعالیت‌های کارآفرینی
دانشگاه توونت (11)	- ایجاد پارک‌های علمی تحقیقاتی - حمایت از ایده‌های خود کارآفرین - توسعه فرهنگ کارآفرینی

تجارت کشورهای موفق نشان می‌دهد ارائه رشته‌های کارآفرینی و نیز برقراری ارتباط صنعت و دانشگاه و نیز تأسیس مرکز کارآفرینی در دانشگاه‌ها می‌تواند نقش مؤثری در تربیت کارآفرین ایفا کند.

5- عوامل مؤثر بر کارآفرینی در دانشگاه‌ها

عوامل گوناگونی بر کارآفرینی در دانشگاه‌ها و برنامه‌های کارآفرینی تأثیر گذارند که در نمودار 1 نشان داده شده است.
هر چند اندیشمندان کارآفرین بر این باورند که آموزش کارآفرینی را باید از دوران کودکی آغاز کرد و در دوره‌های تحصیلی پیش دبستانی، ابتدایی، راهنمایی و متوسطه برنامه‌های آموزش کارآفرینی را قرار داد، اما دانشگاه به عنوان یک سازمان اثر گذار در این زمینه، شناخته شده است.
بنابراین می‌توان با ایجاد فرهنگ کارآفرینی بستر و زمینه اجرای برنامه‌های کارآفرینی را فراهم نمود و به تربیت کارآفرینانی همت گماشت که سرمنشأ تغییرات شگرفی در جامعه باشند.

6- عناصر کارآفرینی

اندیشمندان کارآفرینی، عناصر گوناگونی برای کارآفرینی شخص کرده‌اند. در اینجا به صورت ترکیبی از تئوری‌های مختلف به ارائه مجموعه‌ای از عناصر می‌پردازیم که در نمودار 2 نشان داده شده است.
جهت تربیت کارآفرین و ارائه برنامه‌های کارآفرینی در دانشگاه، رهبر به عنوان عامل کلیدی شناخته شده است همچنین نوع ساختار و استراتژی نیز به عنوان عنوان مهم تأثیرگذار می‌باشند.
تحقیقات نشان می‌دهد جهت موفق بودن در تربیت کارآفرین و کارآفرینی توجه به عناصر کارآفرینی بسیار مهم می‌باشد.

7- دانشگاه کارآفرین

امروزه به این نتیجه رسیده‌اند که دانشگاه‌های کارآفرین بهترین راهکار برای توسعه کارآفرینی می‌باشند.
تقی پور ظهیر (1385) طی تحقیقی مؤلفه‌های اصلی و فرعی دانشگاه کارآفرین را نشان داده که در جدول 2 به آنها اشاره شده است.
جدول 2- مؤلفه‌های اصلی و فرعی دانشگاه کارآفرین

دسته‌های کلی	مؤلفه‌های اصلی	مؤلفه‌های فرعی
زیر ساخت‌ها	اقتصادی – اجتماعی – فرهنگی – علمی
مبانی نظری	دانشگاه یادگیرنده – مدیریت خلاقیت – سازمان کارآفرین – مدیریت کیفیت جامع تحلیل SWOT – دانشگاه پاسخ‌گو یادگیری از دیگران
اهداف	شناسایی و تقویت استعدادها و ظرفیت‌ها – شناسایی فرصت‌ها و استفاده بهینه از آن‌ها توسعه فرهنگ کارآفرینی
عوامل درونی	زمینه	چشم‌انداز – برنامه استراتژیک – ساختار آماده سازی
درون داد	عوامل انسانی – منابع مالی – برنامه‌های عملیاتی – امکانات
برون داد	محصولات – رضایت – فرهنگ کارآفرینی
ارزیابی و توسعه	ارزیابی درونی – ارزیابی بیرونی - بازنگری و اصلاح
پیامد	مرجعیت – منزلت – الگوسازی

توجه به عوامل بیرونی و درونی و نیز مؤلفه‌های اصلی و مولفه‌های فرعی از عوامل مهم دانشگاه کارآفرین می‌باشند.
با ایجاد فرهنگ کارآفرینی و تمهیدات لازم از طریق زیر ساخت‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و علمی می‌توان با رهبری مؤثر و کارآمد دانشگاهی به ایجاد دانشگاه کارآفرین همت گماشت و با تربیت افراد کارآفرین موتور محرکه اجتماع را به حرکت واداشت و تحولی ژرف و شگرف در ایران اسلامی ایجاد کرد.

8- موانع کارآفرینی در ایران

•فارغ التحصیلان دانشگاهی هماهنگی لازم با نیازهای بازار کار را ندارند.
•فرهنگ کارآفرینی گسترش لازم را پیدا نکرده است.
•محدودیت اختیارات دانشگاه‌ها در رابطه با کارآفرینی.
•کمبود منابع مالی و مشکلات زیر ساختی (اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، علمی).
•سرعت نوآوری بازار زیادتر از نوآوری دانشگاه می‌باشد.
•محدودیت اختیارات مدیران دانشگاهی در برگزاری برنامه‌های کارآفرینی.
•ارتباط ضعیف و کم صنعت با دانشگاه.
•عدم شناخت کامل جوانان از نیازهای بازار کار.
به طور کلی می‌توان موانع را به دسته‌های زیر تقسیم کرد.
شاه حسینی (1383) موانع کارآفرینی را به 3 دسته تقسیم کرده است:
الف) موانع فردی: شامل محدودیت‌های خانوادگی و علمی می‌باشد. این موانع لزوماً جنبه عمومی نداشته و از فردی به فرد دیگر متغیر هستند.
ب) موانع سازمانی: محدودیت‌های ناشی از محیط درون کسب و کار می‌باشد که به اجزای دیگری همچون موانع مالی، فیزیکی، پرسنلی و بازاریابی تقسیم شده است.
ج) موانع محیطی: شامل محدودیت‌های فرهنگی، اجتماعی و حقوقی می‌باشد.

9- نتیجه‌گیری

مبحث مهمی که امروزه مطرح می‌شود، این است که دانشگاه‌ها چگونه می‌توانند روی توسعه محلی، منطقه‌ای و جهانی تأثیر داشته باشند.
حرکت دانشگاه‌ها به سمت کارآفرینی می‌تواند در تحقق این هدف یاری رسان باشد. در واقع دانشگاه‌ها از طریق رهبران توانمند می‌توانند به اهداف عالیه خود دست یابند. همچنین ایجاد فرهنگ کارآفرینی به عنوان عامل کلیدی محسوب می‌شود.
فراهم کردن منابع مالی، تمهیدات لازم جهت آموزش کارآفرینی (استاد، برنامه درسی، منابع آموزش مفید ...)، فراهم کردن خدمات و اطلاعات لازم در رابطه با کارآفرینی، دارا بودن استراتژی لازم کارآفرینی از جمله موارد بسیار مهم در آموزش کارآفرینی می‌باشد. موتور محرک اقتصاد کشورهای پیشرفته و در حال توسعه، کارآفرینی است. دنیای پر رقابت امروز توجه به کارآفرینی را یکی از دغدغه‌های مهم به شمار می‌آورد.
آموزش کارآفرینی در دانشگاه می‌تواند در توسعه اقتصاد محلی تأثیر و نقش داشته باشد (Shane, 2004) کارآفرینی در رشد اقتصاد یک جامعه، ایجاد دید کلان در جوانان و فارغ‌التحصیلان و درک پدیده‌های اقتصادی و اجتماعی عامل بسیار مؤثر به شمار می‌رود. کارآفرینان در جهان باعث رشد اقتصادی می‌باشند (Parker, 2005) و تأثیرات شگرفی را در اجتماع بر جای می‌گذارند.
بنابراین نقش دانشگاه‌ها در تربیت کارآفرین مؤثر است و دانشگاه‌ها می‌توانند با تمهیدات لازم به این مهم بپردازند. تربیت افراد کارآفرین در جامعه و حرکت به سمت توسعه در ابعاد گوناگون علمی، سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی بسیار مهم می‌باشد.

10- پیشنهادات

جهت دستیابی به اهداف کارآفرینی پیشنهادات زیر مطرح می‌شود:
•تمهیدات لازم و بسترسازی جهت حمایت‌های مالی، اطلاعاتی و مدیریتی.
•شناسایی محدودیت‌های قانونی، سیاسی، مالی، اداری و فرهنگی و تلاش در صدد رفع محدودیت‌ها.
•برنامه‌ ریزی مناسب و استفاده از تجارب کشورهای موفق.
•برگزاری سمینارها و کارگاه‌های کارآفرینی.
•فرهنگ‌سازی و ترویج روحیه کارآفرینی .
•آموزش کارآفرینی در ابعاد گوناگون.
•حمایت‌های لازم از کارآفرینان و قدردانی شایسته از آنان.
•انجام تحقیقات و پژوهش‌های لازم در زمینه کارآفرینی.
•گسترش مراکز رشد و فناوری.

پی‌نوشت‌ها:

1. عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی، واحد مرودشت و دانشجوی دکتری مدیریت آموزش عالی.
2. Cuervo
3. shane, scott
4. pittaway
5. Holt
6. طرح توسعه کارآفرینی در دانشگاه‌ها.
7. J. Schumpeter
8. w. v. u West Virginia University
9. Kohler eenter for Entrepreneurship
10. Swinburne university
11. Twent University Wniversity

منابع تحقیق :

1. احمد پورداریانی، محمود، آیا کارآفرینی استراتژی‌های دانشگاه را تغییر می‌دهد؟ نشریه – دبیرخانه طرح توسعه کارآفرینی در دانشگاه‌ها، 1379.
2. تقی پور ظهیر، علی، "الگوی مناسب ایجاد دانشگاه کارآفرین"، اقتصاد مدیریت، 1385.
3. حیدری عبدی، احمد، "کارآفرینی"، دایره‌المعارف آموزش عالی، تهران: 1383.
4. شاه حسینی، علی، کارآفرینی، نشر آییژ، 1383.
5. مقیمی، فضل‌الله، کارآفرینی، سنجش و پژوهش، گاهنامه مرکز مطالعات سازمان سنجش آموزش کشور، شماره 3، 1381.
6. وزارت علوم، تحقیقات و فناوری، آیین‌نامه کاراد، "طرح توسعه کارآفرینی در دانشگاه‌های کشور"، کاراد، تهران، 1381.

1. SHANE, SCOTT (2004). Academic Enterpreneurship, University spinoffs and wealth creation, Edward Elgur.
2. Clark, B. R (1998)."The entrepreneurial University Demand and Response" Tertiary Education Manogement , Vol. humber2.
3. Cuervo, Alvaro, Ribeiro, Domingo. Roig, sqlvador (2007), Entrepreneurship, Concepts, Theory and erspective, Springer- verlag Berlin Heidelberg,
4. Parker, simon C. (2005), The Economics of Entrepreneurship . Now publishers.
5. Pittaway, Luke & Cope, Jason (2007). Entrepreneurship Education: Asystematic Review of Evidence. Lnternational small Business Journal
6. Holt, Daniel T & etal (2007). "Corporate Entrepreneurship: An Empirical look at lndividual characteristics, context and Process. Journal of leadership and organizational studies.
منبع مقاله :
صالحی‌امیری، رضا، (1388)، مجموعه مقالات دانشگاه؛ کار‌آفرینی و توسعه، تهران: پژوهشکده تحقیقات استراتژیک، چاپ اول.